Gereksiz ilaç kullanımı ne kadar yaygın?
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, 60 yaş üzerindeki bireylerin % 40’ı günde beş veya daha fazla ilaç tüketiyor. Bu durum tıpta “polifarmasi” olarak adlandırılıyor ve yaş ilerledikçe daha sık rastlanıyor.
Gereksiz ilaç kullanımı, yalnızca maddi bir yük oluşturmakla kalmıyor; aynı zamanda karaciğer, böbrek ve mide üzerinde de ek bir yük getirebiliyor. (WHO, 2024)
Türkiye’de gerçekleştirilen bir araştırmada, 65 yaş üstü bireylerin % 22’sinde en az bir ilacın tıbbi olarak gereksiz olduğu tespit edilmiştir.
En yaygın olarak gereksiz kullanılan ilaçlar arasında proton pompa inhibitörleri (mide koruyucular), düşük doz aspirin, bazı vitamin-mineral takviyeleri ve kas gevşeticiler bulunmaktadır. (Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, 2023)
Gereksiz ilaçların vücutta yarattığı zincirleme etki
Bir ilacın yan etkisi, başka bir ilacı gerektirebilir. Örneğin, uzun süreli mide koruyucu kullanan bir bireyde B12 eksikliği ortaya çıkarsa, bu durumda B12 takviyesi başlanır. Bu takviye mide bulantısına yol açarsa, bulantı kesici ilaç eklenir. Bu kısır döngü, “prescription cascade” (reçete zinciri) olarak tanımlanmakta ve yaşlılar arasında polifarmasinin temel sebeplerinden biri olarak kabul edilmektedir. (Canadian Medical Association Journal, 2023)
İlaçların gereksiz hale geldiğini gösteren 5 işaret
1. İlacı başlattığınız sağlık sorunu artık mevcut değil.
2. İlacın yan etkileri, sağladığı faydalardan daha fazladır.
3. Daha güvenli bir alternatif tedavi bulunmaktadır.
4. İlacın etkisi, yaşam tarzı değişiklikleri ile elde edilebilmektedir.
5. İlacın dozu, yaş ve kilo değişimlerine göre güncellenmemiştir.
(British Medical Journal, 2023)
İlaç bırakma sürecinde dikkat edilmesi gerekenler
– Kendi başınıza ilaç bırakma girişiminde bulunmayın.
– Doktorunuzla hedef belirleyin: Hangi ilaç, hangi sırayla azaltılacak?
– Yan etkiler veya semptomlar geri dönerse planınızı gözden geçirin.
– Kan tahlilleri ve tansiyon/şeker ölçümleri ile süreci takip edin.
– Gereksiz ilaçları bırakırken, gerekli tedavilerin aksatılmadığından emin olun.
Bugün deneyebileceğiniz 3 şey
1. İlaç listenizi oluşturun: Hangi ilacı ne zaman ve hangi sebeple kullanmaya başladığınızı not edin.
2. Hekim randevusu alın: Listenizi hekimle paylaşın ve her ilaç için “Hâlâ gerekli mi?” diye sorun.
3. Yaşam tarzı değişikliği hedefi belirleyin: Örneğin reflü için mide koruyucu yerine akşam yemeğini erken yemek, kafein ve asitli içecekleri azaltmak.
“Deprescribing” nedir?
Kelime anlamıyla “reçeteden çıkarma” olarak tanımlanan deprescribing, gereksiz veya risk-fayda dengesi bozulmuş ilaçların kontrollü bir şekilde bırakılması sürecidir.
Bu sürecin amacı, tedaviyi basit hale getirmek, yan etki riskini azaltmak ve yaşam kalitesini yükseltmektir.
Deprescribing mutlaka hekim kontrolünde gerçekleştirilmelidir; çünkü bazı ilaçların aniden kesilmesi tehlikeli olabilir. (JAMA Internal Medicine, 2023)
En sık sorgulanan ilaç grupları
1. Kolesterol düşürücüler (statinler)
Kalp krizi veya felç geçirmiş bireylerde statin kullanımı hayati öneme sahiptir. Ancak sadece “koruma amaçlı” başlanan ve zamanla risk faktörleri azalmış hastalarda gerekliliği yeniden değerlendirilmelidir.
2. Mide koruyucular (proton pompa inhibitörleri)
Reflü veya mide ülseri tedavisinde kısa süreli kullanılması önerilir. Ancak uzun süreli kullanımlarda B12 eksikliği, magnezyum düşüklüğü ve kemik erimesi riski artmaktadır.
3. Ağrı kesiciler
Kronik ağrı tedavisinde sürekli olarak non-steroid antiinflamatuvar (NSAID) kullanımı, mide kanaması, böbrek hasarı ve tansiyon yükselmesine neden olabilir.
4. Vitamin-mineral takviyeleri
Eksiklik yokken uzun süre yüksek dozda vitamin almak, karaciğer, böbrek veya damar sağlığına zarar verebilir. Özellikle yağda çözünebilen vitaminlerin (A, D, E, K) vücutta birikme riski bulunmaktadır.
Yaşam tarzı değişiklikleri ile ilaç azaltma
ÖRNEKLERİ
– Tansiyon: Düzenli yürüyüş, tuz kısıtlaması ve kilo kaybı ile ilaç sayısı ve dozu azaltılabilir.
– Reflü: Akşam yemeğini erken yemek ve kafein-asitli içecekleri sınırlamak, mide koruyucu gereksinimini ortadan kaldırabilir.
– Kolesterol: Lif açısından zengin beslenme, doymuş yağların azaltılması ve omega-3 alımı, statin dozunu düşürmeye yardımcı olabilir.
– Tip 2 Diyabet: Düzenli egzersiz ve düşük glisemik indeksli beslenme ile bazı hastalar tek ilaçla veya ilaçsız devam edebilir. (American College of Lifestyle Medicine, 2024)
YARIN
– Balık yağı, zerdeçal, koenzim Q10, probiyotikler… Gerçekten etkili mi?
– Hangi doğal takviyelerin bilimsel kanıtı daha güçlü?
– Plasebo etkisi ile gerçek etki nasıl ayırt edilir?
– “Doğal” olarak düşündüğünüz bazı takviyeler hangi durumlarda zararlı olabilir?
