Belce ÖRÜ ERÇİN
Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk, vefatının 87. yıl dönümünde derin bir özlemle anılıyor. Cumhuriyeti kurarak Türkiye’nin ekonomisini sıfırdan inşa eden Atatürk, miras bıraktığı eserlerle de hatırlanıyor. Siyasi ve askeri zaferlerini iktisadi başarılarla taçlandıran Atatürk, kısa bir sürede büyük işler başardı. İktisadi alanda gerçekleştirdiği önemli hamlelerle iflasın eşiğine gelmiş bir ülke ekonomisini yeniden canlandıran Atatürk, 15 yıl içinde 42 fabrika ve çok sayıda atölye ile işletmeyi sıfırdan kurdu. Bu dönemde sanayi, ticaret, tarım ve denizcilik gibi kritik sektörlere yönelik 12 banka oluşturuldu. Halkın birikimleriyle desteklenen bu bankalar, sektörlerin hızlı bir şekilde büyümesine olanak sağladı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte ağır borçlar ve kapitülasyonlarla karşı karşıya kalan bir ekonomi devralan Atatürk, bağımsız bir Cumhuriyet oluşturma hedefi doğrultusunda bağımsız bir ekonomi inşa etme bilinciyle hareket etti.
NEREDEN NEREYE?
Bugün, ithalata bağımlı bir Türkiye’nin aksine, kendi sanayisini kurup güçlendiren Atatürk döneminde, bütçe 1927 yılında 5 milyon TL, 1928 yılında 21 milyon TL, 1929 yılında 11 milyon TL, 1930 yılında 7 milyon TL fazla vermiştir. 1931 ve 1933 yıllarında bütçe açığı yaşanmışken, 1932 yılında 2 milyon TL, 1934 yılında 12 milyon TL, 1935 yılında 7 milyon TL, 1936 yılında 5 milyon TL, 1937 yılında 6 milyon TL ve 1938 yılında ise 15 milyon TL fazla vermiştir. Atatürk’ün liderliğinde Cumhuriyetin ilk yılında pek çok ekonomik başarı elde eden Türkiye, son 10 yılda yüksek enflasyon, hayat pahalılığı ve Türk Lirası’nın alım gücündeki düşüş gibi zorluklarla karşı karşıya kalmıştır.
Yerli ve milli üretim hızlandı
Savaş sonrası dönemde, Atatürk’ün Türkiye’sinin ilk yıllarında dengeli politikalarla Cumhuriyetin inşası, dünyaya örnek bir model oluşturmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında yerli ve milli üretim ivme kazanmış, birçok fabrika devlet desteğiyle açılmıştır. Ancak, Türkiye, AKP iktidarı döneminde bütçe açıkları ve dış borç yükü ile anılmaya başlanmıştır. 2025 yılı Eylül ayında dış ticaret açığı, bir önceki yılın aynı dönemine göre %33.4 artarak 6.9 milyar dolara ulaşmış, dokuz aylık açık ise %11.8 artışla 67 milyar dolara çıkmıştır.
17 milyon lira bütçe fazlası verdi
1937 yılında Ulus Gazetesi’nde 17 milyon lira bütçe fazlası verildiği haberleri yer almıştır. Geçmişe dönüp bakıldığında, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun ilk yıllarında bütçe fazlası verirken, son 20 yılda bütçe açığına geçiş yaptığı daha net bir şekilde görülmektedir. Hazine ve Maliye Bakanlığı verilerine göre, merkezi yönetim bütçesi 2025 yılı Eylül ayında 309.6 milyar TL açık vermiştir. Yılın ilk 9 ayında bütçe açığı 1.22 trilyon TL’ye, 12 aylık birikimli bütçe açığı ise 2.25 trilyon TL’ye ulaşmıştır.
Türk Lirası %24.6 değerlendi
1923-1938 yılları arasında Türkiye’nin milli geliri %104.8 artarken, tarım sektörü %101.3, sanayi sektörü ise %148.8 oranında büyümüştür. Türk Lirası, dolar karşısında %24.6 değer kazanmıştır. Ancak, Türk Lirası 2010 yılından itibaren dolar karşısında yaklaşık %97 değer kaybederek tarihi dip seviyeye gerilemiştir. 2011 yılından itibaren başlayan değer kaybı, özellikle 2018 kur kriziyle birlikte hız kazanmıştır. 2021 sonrasında uygulanan düşük faiz politikası ve kur korumalı mevduat uygulamasına rağmen TL’deki değer kaybı devam etmiştir. 2023 sonrasında ise TL’nin değer kaybındaki hızlanma dikkat çekmiştir.
